Ғұмыры ғибратты ғалым

Қара шаңырақ ҚазҰУ-да Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Қазақ тіл білімі кафедрасының меңгеру­шісі Анар Салқынбайқызының ұйым­дастыруымен сан-салалы қа­зақ тіл білімі мен ғылымына ғұ­м­ырын арнаған Мырзатай Сер­ғалиұлының мерейтойына арнал­ған «Қазақ ой өрнегінің сара­шы­сы» атты дөңгелек үстел өтті. Ға­лым­дар мен ғалымның шәкірт­тері баяндама жасап, тамаша ес­теліктер айтса, магистрант сту­денттер ғалымның тіл және әде­биет­ке қатысты филологиялық зерттеулерінің ең маңызды бөлі­гіне ғылыми-шығармашылық тал­дау жасады.

Мырзатай Серғалиев 1938 жы­лы Солтүстік Қазақстан облы­сы Шал ақын ауданының «Жаңа­жол» елді мекенінде дүниеге кел­ді. Үш жасында әкесі қан май­данға аттанып, анасы мен әже­сінің тәрбиесінде өсті. 1955 жылы Қараоба орта мектебін бітірді. Бала арманы орындалып, 1955 жылы С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті филология факультетінің студенті атанды. 1960 жылы қазақ тілі мен әдебиеті оқытушысы маман­ды­ғын алған ол осы универ­си­теттің Қазақ филологиясы кафе­дра­сына ассистенттік қызметке қал­ды. Қазақ ССР Ғылым акаде­мия­сы Тіл білімі институтының екі тілді сөздік және терминология бөлімінде кіші ғылыми қызметкер болған жылдары да (1966-68) кафедрадан қол үзген жоқ. Ұс­та­зы, профессор М.Балақаев шә­кір­тінің ғылыми дәрежесінің бол­ма­ғанына қарамастан, қосымша оқытушылық жүктеме берген еді. 1968 жылдан осы университеттің Философия кафедрасында аға оқытушы болып жүрген оны ұс­тазы 1971 жылы өзінің сол кез­дегі Қазақ филологиясы кафе­дра­сына шақырды. Бұған дейін ға­лым 1967 жылы «Қазақ тілін­дегі етістікті сөз тіркестерінің си­но­нимиясы» атты тақырыпта кан­дидаттық диссертация қорғаған еді. Ал «Синтаксистік синонимдер» монографиясының негізінде 1988 жылы докторлық диссер­та­циясын қорғады. Содан 1999 жыл­ға дейін өзі білім алған уни­верситетте профессор, кафедра меңгерушісі, факультет деканы қызметін атқарып, ұстаздық-ұйымдастырушылық жолдан өтті. 1989-99 жылдары Әл-Фараби атындағы ҚазМУ жанындағы қа­зақ тілі мен орыс тілі маман­дықтары бойынша кандидаттық (кейін докторлық) диссертация қорғайтын мамандандырылған кеңестің төрағасы болды. Осы уақыт ішінде сегіз докторлық және 90-нан астам кандидаттық диссертация қорғалды.

Мырзатай Серғалиұлы 1999-2008 жылдар аралығында Л.Н.Гу­милев атындағы Еуразия ұлттық университетінде алдымен Қазақ тіл білімі кафедрасының меңге­ру­шісі, профессор қызметін ат­қарды. Ғалымның ұсынысымен кафедрада аспирантура мен магистратура бөлімдері ашылды. 2000 жылдан бастап университет жанынан М.Серғалиевтің басшы­лы­ғымен қазақ тілі мен орыс тілінен кандидаттық диссертация қорғайтын диссертациялық кеңес жұмыс істеді. М.Серғалиев 30 жылдан астам уақыт ҚазҰУ-дың, кейін ЕҰУ-дың студенттеріне қа­зақ тілінің стилистикасынан дәріс оқыды. Ол – қазақ тіл біліміндегі танымал синтаксис мамандардың бірі ретінде ана тілін ардақтап, әдебиетін әспеттеген ғалым.

М.Серғалиев тіл мен әдебиетті тел емген ғалымдар тобын да­йын­дап шығарды. Синтаксис пен стилистика саласына қатысты кан­дидаттар ғана емес, док­торлық диссертациялар қорғауға жетекшілік жасады. Мырзатай Серғалиұлы дайындаған ғалым­дар осы күні республиканың түк­пір-түкпірінде қазақ ғылымына зор үлес қосып келеді.

Көрнекті ғалымның қазақ тілі­нің синтаксисі мен стилис­ти­ка­сына арналған «Синтаксистік си­нонимдер» (1981), «Етістікті сөз тір­кестерінің синонимиясы» (1991), «Синтаксис және стилис­ти­ка» (1997), «Синтаксистік зерт­теулер» (2004), тіл мәдениеті және көркем әдебиет тілі туралы «Қазіргі қазақ әдеби тілі (мор­фология, синтаксис»), (телавт., 1991), «Көркем әдебиеттің тілі» (1995), «Қазақ тілі мәдениеті» (М.Ба­лақаевпен бірге, 1995, 2004) және тағы көптеген оқулықтың авторы.

«Сөз сарасы», «Көркем әдебиет тілі», «Кең өріс», «Ой өрнегі» сияқ­ты сыни талдау кітаптары эсте­ти­калық талғамға тәрбиелейтін кітаптар ретінде көзіқарақты оқырманның лайықты бағасын ал­ған.

Мырзатай Серғалиев сөздік жа­саушы ғалым ретінде де та­нымал. «Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігі» (1996) сөйлеу тілінің сұлулығы мен таза­лығын сақтауға көмек беретін негізгі ғылыми дүние. Ал аударма сөздіктер екінші тілді оқып үй­ренуге, тілдерді оқыту, үйрету про­цесінің тиімді жолға қойы­луы­на тікелей ықпал етеді. М.Сер­ғалиұлы – орысша-қазақша сөз­дік құрастырушы. Мәселен, «Орыс­ша-қазақша сөздік» пен «Қа­зақша-орысша сөздікті» (2004) оқырман қауым зор ықы­лас­пен пайдалануда. Профессор М.Серғалиевтің лингвистика сала­сындағы зерттеулері сти­лис­тика мен тіл мәдениеті саласына арналған. Ұстазы, көрнекті ғалым М.Балақаевпен бірге «Қазақ тілінің мәдениеті» оқулығының (1995, 2004, 2006) «Тіл мәде­ние­тінің негізгі сапалары» атты та­рауын жазды. «Сөз өнері» (1978), «Жазушы және сөз мәдениеті» (1983) сияқты академиялық жи­нақтарында мерзімді, ғылыми бас­пасөз беттері мен рес­пуб­ли­калық конференцияларда өзекті жайларды сөз ететін пікірлері де осы мәселені қозғайды.

Көп жылдар Әл-Фараби атын­дағы ҚазҰУ-да стилистика пә­нінен дәріс жүргізді. «Стилистика негіздері» атты оқулық жазды. Ұстазы М.Балақаев зерттеген синтаксис, сөз тіркесі, орфо­гра­фия, емле, тіл мәдениеті, қазақ әде­би тілінің мәселелері, сти­лис­тика саласына қатысты ғы­лыми бағыттарды ары қарай дамытты. Ол өзінің ғылымдағы ұстазының «ана тілін сүйіңдер», «ана тілінің мә­дениетін көтеріңдер» деген қа­ғидасын адал орындаған шәкірті.

М.Серғалиевтің өнегелі өмірі мен ғылымдағы ғибратты ғұмыры жас ұрпаққа үлгі-өнеге. Ғалым ғылым саласында, күнделікті өмірінде ғылымның қия шыңын бағындыруға, заман талабына сай ізденістерімен оның бағ­да­рын көзінен таса етпеді. Қоғам­дағы тіл мен әдебиетке қатысты руха­ниятымыздың алуан мәсе­ле­сін бақылап жүретін сергек жан еді. Ғылым мен білімнің үзік сырларын әдебиет сыншысы, тілші ғалым, публицист ретінде де жазып, қалың оқырманға жеткізуді ұмытпайтын. 

Дина ӘЛКЕБАЕВА,

ҚазҰУ-дың профессоры